شناسایی و تبیین پیشرانهای کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در بافتهای تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)
محورهای موضوعی : بافت تاریخی شهرهای تاریخی ایران
ابوالفضل بادآهنگ
1
(دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آمل، آمل)
حسین کلانتری خلیل آباد
2
(استاد جهاد دانشگاهی، گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آمل)
کرامت اله زیاری
3
(استاد گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آمل)
کلید واژه: منظرشهری, بافتتاریخی, مبلمان شهری, محله سنگسیاه.,
چکیده مقاله :
بافتهای تاریخی به عنوان شاهکارهای معماری و فرهنگی، بخشی ارزنده از هویت و تاریخ یک شهر و منطقه را تشکیل می‌دهند. حفظ و نگهداری این بافت¬ها و توجه به کیفیت منظر آنها امری بسیار حائز اهمیت است که متأسفانه امروزه به دلایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مورد غفلت واقع شده¬اند. هدف پژوهش حاضر، شناسایی و تبیین پیشران¬های کلیدی مؤثر بر منظر بافت تاریخی محله سنگ¬سیاه شهر شیراز است. این پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. جهت گردآوری داده¬ها و اطلاعات مورد نیاز از مطالعات کتابخانه¬ای-اسنادی و میدانی توزیع پرسشنامه و جهت تجزیه و تحلیل داده¬های جمع¬آوری شده از نرم افزار MicMac و تکنیک دلفی بهره¬گیری شده است. یافته¬های پژوهش بیانگر آن است که از میان 22 عامل اصلی مؤثر بر منظر بافت¬های تاریخی محله سنگ¬سیاه شهر شیراز، در مجموع 7 عامل کلیدی در وضعیت منظر بافت¬های تاریخی محله سنگ¬سیاه شهر شیراز تأثیرگذارند بدین صورت که این عامل¬ها بیشترین تأثیر‌گذاری را بر دیگر عوامل و کمترین تأثیرپذیری را از دیگر مولفه‌های مؤثر بر کیفیت منظر بافت¬های تاریخی محله سنگ¬سیاه شهر شیراز دارند وشامل عوامل «وحدت فضایی (هماهنگی‌های عناصر) (V4)، رنگ و مصالح (V16)، فضای پیاده روها (V19)، احساس امنیت و ارامش (V14)، فضای سبز (V20)، مبلمان شهری (V12) و نورپردازی‌ها (V15)» میباشند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که منظر شهری مطلوب، تأثیرات بسیاری بر کیفیت¬زندگی شهروندان و افزایش میزان رضایتمندی آنان از عملکرد مدیریت شهری دارد که به دنبال آن سبب ارتقا مشارکت شهروندان در طرح‌های توسعه شهری خواهد شد. دستیابی به منظر شهری مطلوب، مستلزم، شناسایی عوامل مؤثر بر آن و برنامهریزی برای بهبود وضعیت این عوامل میباشد. چرا که به واسطه ارتباط درونی عوامل تشکیل دهنده منظر، تغییر در هر عامل سبب تغییر در سایر عوامل میشود. در این میان مداخله در منظر بافت¬های تاریخی شهرها به سبب ارزشمندی این بافتها، بسیار حساس است.
Historical fabric is an architectural and cultural masterpiece, forming a valuable part of urban identity and history. Preservation and maintenance of this fabric and the quality of its landscape are essential but currently neglected due to economic and socio-cultural reasons. This study aimed to identify and explain the key drivers affecting the landscape quality of the Sang-e-Siah neighborhood historical fabric in Shiraz. The research was applied concerning purpose and descriptive-analytical in nature and research methodology. Library-documentary and field studies were used, along with the distribution of questionnaires, to collect the required data, which were then analyzed using MicMac software and the Delphi technique. The results indicate that 7 out of 22 main influential factors affect the landscape of the historical fabric of the Sang-e-Siah neighborhood in Shiraz. These key factors have the most significant impact and are the least influenced by other factors affecting the landscape quality of the historical fabric of the Sang-e-Siah neighborhood in Shiraz and include spatial unity (coordination of elements) (V4), color and materials (V16), sidewalk space (V19), security and peace (V14), green space (V20), urban furniture (V12), and lighting (V15). The results of the research indicate that a desirable urban landscape has numerous impacts on the quality of life for citizens and increases their satisfaction with municipal management performance, which, in turn, will lead to greater citizen participation in urban development projects. Achieving a desirable urban landscape requires the identification of influential factors and planning for the improvement of their conditions because due to the internal relationships among these landscape elements, a change in one factor leads to changes in others. Intervening in the historical urban fabric is highly sensitive due to the value of these historical areas.
اسماعیل¬دخت، مریم و سیدامیر منصوری و مهدی شیبانی (1400) قیاس تطبیقی خوانش ساکنین از شهر (منظر شهری) با طرح‌های توسعة شهری بررسی انتقال منظر شهر سنتی به شهر معاصر شیراز، نشریه باغ نظر، دوره 18، شماره 96، صص 45-58.
بهرامی همدانی، سجاد و سیدحسن تقوایی (1400) چارچوب ارزیابی منظر بلوارهای تاریخی بر اساس مدل FVFL در تطابق با مفهوم HUL موردپژوهی: بلوار طاق بستان (بلوار شهید شیرودی) کرمانشاه، صفه، دوره 31، شماره 93، صص 83-110.
حائری، ساناز و مریم اسماعیل¬دخت (1401) مقیاس¬های تعامل منظر شهری با اکولوژی شهری در برنامه¬های توسعه شهری، مجله منظر، 14 (59)، صص 58-73.
حبیبی، داوود (1392) بررسي عوامل مؤثر بر افول حس سرزندگي و زيست پذيري در بافتهای تاريخي و فرسوده مطالعه موردي: محله سنگ سياه شيراز، مطالعات شهر ایرانی اسلامی.
خان سفید، مهدی (1386) بررسی الگوی پراکنش فضاهای سبز شهری با رویکرد اکولوژی منظر شهری و رابطه آن با پایداری شهری (مورد مطالعه: کلان شهر تهران)، سومین همایش ملی فضای سبز و منظر شهری، جزیره کیش، https://civilica.
com/doc/61755 ذکاوت، سینا و محمدرضا رضایی و حاتم پیام (1399) ارتقاء سرزندگی در فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ِساماندهی منظر شهری (مطالعه موردی: شهر یاسوج)، نشریه آمایش محیط، دوره 13، شماره 50، صص 197-215.
ربیعی، رسا؛ فلامکی، محمد منصور (1401).
واکاوی ریشه¬های بحران هویت و تأثیر آن بر کیفیت محلات مسکونی (نمونه مورد مطالعه: محله سنگ سیاه شیراز)، فصلنامه علمی پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، دوره 13، شماره 48، صص 190-208.
زارع، علیرضا و کورش لطفی (1396).
رنگ در شهر با رویکرد ایجاد تنوع و سرزندگی در فضای شهری، نشریه پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، سال هشتم، شماره 28، صص 110-99.
زلکی، یحیی و مجید شمس و عباس ملک¬حسینی (1400) ارزیابی تأثیرات عناصر مبلمان شهری بر سیما و منظر شهر (مطالعه موردی: منطقه چهار شهرداری کلان¬شهر اهواز)، پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، دوره 12، شماره 47، صص 25-38.
زیاری، کرامت¬اله و مجتبی روستا و سجاد رفیعیان و مرجان دلوی (1400) نقش مشارکت‌های مردمی در سامان دهی بافت فرسوده شهر جهرم، پژوهش¬های جغرافیای انسانی (پژوهش¬های جغرافیایی)، دوره 53، شماره 1، صص 35-46.
زیاری، کرامت¬اله و هاجر یداله¬نیا و حسین یداله¬نیا (1399) تحليل عملکرد مديريت شهري با تاکيد بر شاخص‌هاي حکمروايي خوب از منظر شهروندان (مورد مطالعه: شهر ساري)، دوره 11، شماره 40، صص 1-16.
سلطان قرائی، صبا و سیدامیر منصوری و مریم سینگری (1401) نقش نحو فضا در تحلیل منظرین، مجله منظر، 14 (59)، صص 20-29.
شاملو، شبنم؛ نقی¬زاده، محمد؛ حبیب، فرح (1397) واکاوی رویکردها و زمینه¬های نظری و تدوین چارچوب مفهومی منظر شهری، معماری و شهرسازی آرمان¬شهر، شماره 23، صص 197-209.
عبدالهی، یگانه؛ محبی، رضا (1400) بررسی و شناخت عوامل مؤثر بر حفظ و ارتقا تعلق مکانی در سیما و منظر شهری (مطالعه موردی: ده ونک تهران)، کنفرانس ملی شهرسازی، معماری، عمران و محیط زیست.
غفاری، عباس و مرتضی میرغلامی و بیتا شفائی (1399) تبیین کیفیت مناظر صوتی سراهای بازار تبریز بر اساس ارزیابی¬های عینی و ذهنی، دوره 9، شماره 18، صص 113-139.
فرجی، سعدی و احمد حامی و فرزین امامی (1400) ارزیابی شاخص¬های کیفیت منظر عمومی شهری، آمایش محیط، دوره 14، شماره 55، صص 61-79.
کلانتری خلیل¬آباد، حسین و ساناز صادقی و مهدی حقی (1395) راهبردهاي مرمت در بافت‌هاي تاريخي شهرها با تاکيد بر مديريت بحران زلزله (مطالعه موردي: محله سيروس تهران)، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، دوره 6، شماره 23، ص 61-74.
گلستانی، نفیسه و مهدی خاک¬زند و محسن فیضی و باقر کریمی (1400) ارتقای ادراک محیط در بافت تاریخی به منظور پایداری اجتماعی محلات (مورد مطالعه: گذر بازارچه فیل در محله اسحاق بیگ و گذربازارچه حاج زینل در محله سنگ¬سیاه در بافت تاریخی شیراز)، اثر، دوره 42، شماره 4، صص 569-584.
مثنوی، محمدرضا و حشمت¬اله متدین و پریچهر صابونچی و مرتضی همتی (1400) تحلیل مفهوم منظر و رویکرد منظر از سطح نظری تا عرصه اجرایی: مرور ادبیات نظری، منظر، دوره 13، شماره 57، صص 22-37.
اله¬قلی پورملایوسف، سمیرا و مریم حافظی¬فر و غلامرضا مختاری¬اصل و مسلم محمدی¬کله¬سر (1400) تأثیر تراکم ساختمانی بر منظر شهری با تاکید بر پایداری در شهر اردبیل؛ نمونه موردی: شهرک نادری اردبیل، نشریه شباک، دوره 7، شماره 6، صص 91-100.
همتی، مرتضی و سیدامیر منصوری و ناصر براتی (1401) رسانه، روشی برای تغییر منظر شهری، تبیین مدل مفهومی اثرگذاری بر منظر شهری بدون مداخله فیزیکی، مجله منظر، 14 (58)، 66-77.
وحدت سلمان و حسن سجادزاده و مهرداد کریمی مشاور (1394) تبیین ابعاد مؤثر بر منظر خیابان در جهت ارتقای خوانش منظر فضاهای شهری مطالعه موردی: خیابا نهای بافت مرکزی شهر همدان، مطالعات شهری-1394 شماره پانزدهم.
Bonenberg, Wojciech (2015) Public space In the residential areas: the method of socialspatial analysis. Procedia Manufacturing, 31720–1727.
Deng, L., Zhang, Q., Cheng, Y., Cao, Q., Wang, Zh., Wu, Q., Qiao, J. (2022) Underlying the influencing factors behind the heterogeneous change of urban landscape patterns since 1990: A multiple dimension analysis, Ecological Indicators, Volume 140, July 2022, 108967.
Ebrahimzadeh, I., & Komasi, H. (2014) Evaluation of quality of municipal services using (ServQual Model) (Case study: Municipality of Songhor city), Urban Stracture and Function Studies, 2 (1), 153-172.
Fan, X., Nazir, M.S., Aziz, H.A., (2021) Changes in county-scale landscape patterns in northern Fujian Province. E3S Web of Conferences 257, 03005.
Fukahori, K & Kubota, Y (2018)”The role of Design Elements on the Cost- Effectivess of Streetscape Improvement”, Landscape & Urban planning. NO. 63,pages 75-91.
Healey, P. (2010) Making better places: The planning project in the twenty-first century. Macmillan International Higher Education.
Inoue, T., Manabe, R., Murayama, A., Koizumi, H. (2022) Landscape value in urban neighborhoods: A pilot analysis using street-level images, Landscape and Urban Planning, Volume 221, May 2022, 104357.
Komasi, Hossein, Sarfaraz Hashemkhani Zolfani, Olegas Prentkovskis, and Paulius Skačkauskas. 2022. "Urban Competitiveness: Identification and Analysis of Sustainable Key Drivers (A Case Study in Iran)" Sustainability 14, no. 13: 7844. https://doi.org/10.3390/su14137844.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاهم، زمستان 1401: 44-33
تاريخ دريافت: 08/06/1401
تاريخ پذيرش: 23/05/1402
نوع مقاله: پژوهشی
شناسایی و تبیین پیشرانهای کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در
بافتهای تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)1
ابوالفضل بادآهنگ2
حسین کلانتری خلیلآباد3
کرامت‌اله زیاری4
چکیده
بافتهای تاریخی به عنوان شاهکارهای معماری و فرهنگی، بخشی ارزنده از هویت و تاریخ یک شهر و منطقه را تشکیل می‌دهند. حفظ و نگهداری این بافتها و توجه به کیفیت منظر آنها امری بسیار حائز اهمیت است که متأسفانه امروزه به دلایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مورد غفلت واقع شدهاند. هدف پژوهش حاضر، شناسایی و تبیین پیشرانهای کلیدی مؤثر بر منظر بافت تاریخی محله سنگسیاه شهر شیراز است. این پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. جهت گردآوری دادهها و اطلاعات مورد نیاز از مطالعات کتابخانهای-اسنادی و میدانی توزیع پرسشنامه و جهت تجزیه و تحلیل دادههای جمعآوری شده از نرم افزار MicMac و تکنیک دلفی بهرهگیری شده است. یافتههای پژوهش بیانگر آن است که از میان 22 عامل اصلی مؤثر بر منظر بافتهای تاریخی محله سنگسیاه شهر شیراز، در مجموع 7 عامل کلیدی در وضعیت منظر بافتهای تاریخی محله سنگسیاه شهر شیراز تأثیرگذارند بدین صورت که این عاملها بیشترین تأثیر‌گذاری را بر دیگر عوامل و کمترین تأثیرپذیری را از دیگر مولفه‌های مؤثر بر کیفیت منظر بافتهای تاریخی محله سنگسیاه شهر شیراز دارند وشامل عوامل «وحدت فضایی (هماهنگی‌های عناصر) (V4)، رنگ و مصالح (V16)، فضای پیاده روها (V19)، احساس امنیت و ارامش (V14)، فضای سبز (V20)، مبلمان شهری (V12) و نورپردازی‌ها (V15)» میباشند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که منظر شهری مطلوب، تأثیرات بسیاری بر کیفیتزندگی شهروندان و افزایش میزان رضایتمندی آنان از عملکرد مدیریت شهری دارد که به دنبال آن سبب ارتقا مشارکت شهروندان در طرح‌های توسعه شهری خواهد شد. دستیابی به منظر شهری مطلوب، مستلزم، شناسایی عوامل مؤثر بر آن و برنامهریزی برای بهبود وضعیت این عوامل میباشد. چرا که به واسطه ارتباط درونی عوامل تشکیل دهنده منظر، تغییر در هر عامل سبب تغییر در سایر عوامل میشود. در این میان مداخله در منظر بافتهای تاریخی شهرها به سبب ارزشمندی این بافتها، بسیار حساس است.
واژگان کلیدی: منظرشهری، بافتتاریخی، مبلمان شهری، محله سنگسیاه.
[1] 1. این مقاله برگرفته از رساله دکتری ابوالفضل بادآهنگ با عنوان «تبیین منظردر بافتهای تاریخی شهرها (نمونه موردی:محله سنگ سیاه شیراز)» که با راهنمایی حسین کلانتری خلیل آباد در گروه شهرسازی دانشگاه آیت الله آملی انجام یافته است.
[2] * دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آمل، آمل، ایران Vahidreza.badahang@gmail.com
[3] ** نویسنده مسئول: استاد جهاد دانشگاهی، گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آمل، آمل،ایران H_kalantari2005@yahoo.com
[4] *** استاد گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آمل، آمل،ایران zayyari@ut.ac.ir
مقدمه
بر اساس گزارش سازمان ملل، سال 2008 نقطه عطفی در تاريخ جهان است، زيرا بیش از نیمی از جمعیت جهان ساکن در شهرها بودند، همچنین پیشبینی میشود اين رقم تا سال 2030 به حدود 5 میلیارد نفر افزايش يابد که حدود 4 میلیارد آن متعلق به جمعیت کشورهای در حال توسعه است (زیاری و همکاران، 1399: 2). پس از پایان قرن بیستم، ساخت مکانهای بهتر به موضوع اصلی برنامه‌ریزان و طراحان شهری تبدیل شده است (Healey, 2010; Inoue et al, 2022) آنچنان که بهبود کیفیت زندگی شهروندان در چارچوب توسعه پایدار، به یکی از مهمترین دغدغههای مدیران شهری تبدیل شده است (Komasi et al, 2022: 1, Ebrahimzadeh & Komasi, 2014). از آنجا که یکی از مهمترین عناصر شهری که سبب بهبود کیفیت زندگی شهروندان میشود، کیفیت منظرشهری است؛ محققان از جنبههای مختلف مطالعات زیادی را در مورد الگوی منظر شهری انجام داده‌اند (Fan et al., 2021; Deng et al, 2022). منظر شهری به عنوان یکی از گونههای منظر، دانشی نوین است که محصول تفسیر جدید انسان معاصر از مقوله فضاست که در آن فضا نه موجودیتی فیزیکی بلکه پدیدهای با ابعاد درهم تنیده عینی- ذهنی است. مطابق این تعریف هر گاه ساماندهی منظر مورد نظر باشد مقصود اثرگذاری بر کلیت این رابطه است با علم بر این موضوع که هرکدام از این دو وجه بر دیگری اثر میگذارند (همتی و همکاران، 1401: 66).
بافت مرکزی و قدیمی شهرها، که روزگاری مهمترین و بهترین محله‌های مسکونی شهرها بوده‌اند و به دلیل حضور اجتماعات انسانی امروز دارای عناصر تاریخی و به یادمانی باارزش متعددی هستند، در حال حاضر، دچار فرسودگی ناکارآمدی شده است (زیاری و همکاران، 1400: 35). بافتهای تاریخی بخشی از سرمایهاجتماعی فرهنگی شهرها هستند که براساس سنتهای معماری و شهرسازی و با توجه به شرایط محیطی و ویژگیهای اجتماعی- اقتصادی ساکنان، در طول سالیان متمادی تکوین یافته‌اند؛ لذا از لحاظ سازمان فضایی در سیستم شهری به لحاظ ساختار و کارکرد متناسب با مقتضیات زمانهای گذشته هستند. امروزه این بافتها علیرغم این که میراث فرهنگی-تاریخی ارزشمندی را در خود دارند، محل سکونت و معیشت بسیاری از شهروندان نیز هستند (کلانتری خلیلآباد و همکاران، 1395: 62).
هسته فرهنگی- تاریخی شهر شیراز به عنوان حوزه فراگیر با وسعتی معادل 360 هکتار، طی یک فرایند تدریجی 1300 ساله در قلب شهر شیراز شکل گرفته است. محله سنگ سیاه با حدود 80 هکتار مساحت در غربیترین بخش این بافت تاریخی قرار گرفته است. این منطقه افزون بر اینکه هسته اولیه پیدایش شهر شیراز بوده، هم‌اکنون نیز بسیاری از فعالیتهای مرکزی تجاری، مذهبی، خدماتی، اداری و توریستی را در خود جای داده است (ربیعی و فلامکی، 1401: 195). محله سنگ سیاه شیراز، با گذشت زمان و در راستاي تحولات صورت گرفته و رشد جمعیت دچار تغییرات زیادي شده است. تغییراتی که منجر به فرسودگی کالبدي و اجتماعی در این بافت ارزشمند و تاریخی گردیده است. با توجه به حساسیت بالای هر گونه مداخله در بافتهای تاریخی به ویژه مداخله در منظر این بافتها، هدف پژوهش حاضر شناسایی پیشرانهای کلیدی مؤثر بر منظر محله سنگسیاه شهر شیراز از میان عوامل مختلف تأثیرگذار بر منظر این بافت است که در این راستا سؤال اساسی پژوهش عبارت از این است که پیشرانهای کلیدی مؤثر بر منظر محله سنگسیاه شهر شیراز کدامند؟
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
آنچه از مفهوم منظر از نیمه دوم قرن بیستم یاد میشود «منظر به عنوان واقعیتی عینی- ذهنی حاصل تعامل فردی و اجتماعی انسان با مکان در بستر تاریخی و جغرافیایی است» منظر در واقع کلیتی است که معرف رابطه دوسویه بین سوژه (انسان یا ذهن) و ابژه (محیط یا عین) میباشد. منظر فراتر از ابژکتیو (عینیت) صرف یا سوبژکتیو (ذهنیت) مطلق است. دو بعد عینی و ذهنی از هم غیر قابل تفکیک هستند. بنابراین ابعاد عینی و ذهنی منظر، کلیتی توأمان و همزمان است (سلطان قرائی و همکارن، 1401: 23). به عبارتی دیگر، منظر یک مفهوم نظری در حال تکامل و رویکرد منظر، یک مفهوم برآمده از تعاریف تئوری منظر بوده که به تبیین رابطه دوسویه میان انسان و محیط میپردازد. رویکرد منظر با بهرهگیری از این فلسقه و وجوه مختلف آن، ابعاد نوینی را در جهت حل مشکلات معرفی مینماید (حائری و اسماعیلدخت، 1401: 60). منظر شهر در مقیاس‌ها و سطوح مختلف قابل رویت و درک است، در هر کدام از این سطوح عناصر متفاوت و خاصی در تشکیل منظر شهری مؤثر هستند (الهقلی پورملایوسف و همکاران، 1400: 94). چهار دوره زماني و پنج رویکرد مطرح در آن در چارچوب مفهومی منظر شهر عبارتند از انقلاب صنعتی تا« جنبش منظر شهر (1960) با رویکرد زیباشناختی؛ جنبش منظر شهر تا «جنبش نوشهرسازی» (1990- 1960-) با رویکرد زمینه گرایی (ادراک فضایی بصری وادراک بصری رفتاری)؛ جنبش نوشهرسازی تا «جنبش شهرسازی منظر» (1990-1997) با رویکرد توسعه نوسنتی بافتها و مناطق شهری، و در نهایت جنبش شهرسازی منظر تاکنون (2014- 1997) با رویکردهای «شهرسازی منظر» و «شهرسازی اکولوژیکی» دلایل دسته بندی و مکانیزم طبقه بندی رویکردهای فوق