مقایسه تطبیقی نقش فرهنگ و محیط در شکلگیری خانههای بستکیه دبی و خانههای شهرهای جنوبی ایران
محورهای موضوعی : معماری اسلامی
حسین سلطانزاده
1
(استاد گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران)
رسا مرادی
2
(دانشجوی دکتری معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران)
غزاله میرهادی
3
(دانشجوی دکتری معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران)
کلید واژه: خانههای جنوبی ایران, خانههای بوشهر, حیاط مرکزی, بستكيه. ,
چکیده مقاله :
معمارى و فرهنگ گذشته شهرهای جنوبی ایران بر فرهنگ و معمارى كشورهاى عربی حاشيه خليج‌فارس تأثیرگذار بوده، که یکی از نمونههای بارز آن، تأثیرگذاری بر معمارى بافت تاريخى محله بستكيه در شهر دبى است، که بر اثر مهاجرت تاجران ایرانی از مناطق جنوبی ایران به محله بستکیه بود (سعیدی‌نیا و ملکی، 1391: 28). هدف پژوهش، بررسی علت شباهت معماری بستکیه دبی و شهرهای جنوبی ایران و تحلیل تأثیر معماری و فرهنگ بومی شهرهای جنوبی ایران بر معماری مسکونی محله بستکیه است. روش پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی و تطبیق و بررسی شش نمونه‌موردی از خانههای بافت قدیمی در بوشهر و محله بستکیه صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد، در گذشته دو عامل فرهنگ و محیط در شکلگیری خانهها تأثیرگذار بود. در مناطق حاشیه خلیجفارس، با توجه به اقلیم منطقه، باید راهکارهایی در جهت بهبود شرایط اقلیمی در خانهها ایجاد می¬شد. از طرف دیگر فرهنگ ساکنان نیز بر چیدمان فضایی و کالبد خانهها تأثیرگذار بود، پس مهاجرت ایرانیان به محله بستکیه باعث شد، فرهنگ و شیوهزندگی مهاجران ایرانی، بر کالبد خانهها تأثیرگذارد و الگوهای مشابهی بین طراحی معماری خانههای دو منطقه در مسائلی مانند عرصهبندی و همنشینی فضا، حریم‌بندی و محرمیت فضا، شیوه ساخت و سیرکولاسیون داخلی فضایی ایجاد شود. در هر دو منطقه، فضاهای مختلفی برای مردان و زنان به عنوان فضاهای خصوصی و مشترک تعریف شده است. همچنین، فضاهایی برای مهمان‌ها و مهمانان مرد خانه وجود دارد که جدا از فضای خصوصی خانه قرار دارد. حیاط مرکزی و پنجره‌ها و بادگیرها به عنوان ابزاری برای ایجاد کوران هوا و تهویه طبیعی در خانهها وجود دارد. همچنین، فضاهای مختلفی مانند فضاهای عمومی، نیمه عمومی و خصوصی در هر خانه برای انجام فعالیت‌های مختلف تعریف شده است.
The architecture and culture of southern Iranian cities had a significant influence on the architecture and culture of Arab countries around the Persian Gulf. One notable example is the influence on the architecture of the Bastakiya neighborhood in Dubai, which was a result of the migration of Iranian merchants to the Bastakiya neighborhood. The aim of this research is to analyze the influence of the local architecture and culture of southern Iranian cities on the architecture of the Bastakiya neighborhood. The research method was descriptive-analytical and involved comparing and studying six case studies of old-fashioned houses in Bushehr and Bastakiya. The results show that, in addition to environmental issues, culture and lifestyle had an significant influence on the layout and structure of houses in both regions. The migration of Iranians to Bastakiya caused the culture and lifestyle of Iranian immigrants to influence the structure of houses, and similarities between the architectural design of houses in both regions were observed in issues such as spatial planning, integration, privacy, construction methods, and internal circulation of space. In both regions, different spaces were defined for men and women as private and common spaces, and there were also spaces for guests and male visitors that were separate from the private space of the house. The central courtyard and windows and windcatchers were used as tools to create natural ventilation and cooling. Additionally, different spaces such as public, semi-public, and private spaces were defined in each house for various activities.
سعیدی‌نیا، حبیب‌الله و عبدالرزاق ملکی (1391) مهاجرت تجار بستکی به دبی و تشکیل بستکیه (دوران قاجار و پهلوی)، مجله پژوهش‌های تاریخی، سال چهارم، شماره 3، 42-27.
فراهانی، فریدون (1392) شناسه‌های معماری بستکی در خانههای بستکیه دبی با تاکید بر فضاها، قوس‌ها و ساختمایه، فصلنامه هنرهای سنتی- اسلامی، سال اول، شماره دوم، 113-139.
کاکی زاده، محمدامیر و ندا ناصری و رحمن جان احمدی و احسان حیدرزاده (1401) بررسی تأثیر ساختار کالبدی بافت تاریخی بوشهر بر حضورپذیری ساکنان با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی، مجله معماری و شهرسازی صفه، دوره 32، شماره 4، 73-92.
مولایی، اصغر، و محمدامیر کاکی زاده (1400) نقش ساختار فضایی کالبدی شهری بافت تاریخی بندر بوشهر بر شکلگیری تعاملات اجتماعی ساکنان آن. فصلنامه اثر، دوره 42، شماره 3، 380-404.
AbdulHusseini, J (2011) Adapting the design of Tabriz and Baku residential houses with indigenous culture and climate, Bagh-e Nazar Magazine, Volume 8, Number 18.
Alpagonovolo, a., Mehryar, M., Rababi, M., Falamaki, M., Dadkhah, M., Shariat, A., Eghbali, R & Sanei, S (2005) Native Architecture, Tehran: Space Publishing, Second Edition.
Ayubi, M & AmirKiyaie, M (2015) A Study of the Interaction of Culture and Architecture and Its Place in Indigenous Architecture of Iran, The Second International Conference and the Fourth National Conference on Architecture, Restoration, Urban Planning and Sustainable Environment, Hamedan, Permanent Secretariat of the Conference.
Basiago, A (1999) Economic social and environmental sustainability in development theory and urban planning practice.The Environmentalist, 2: 145-161.
Besenval, R (2007) Technologie de la Voûte dans l'Orient Ancien, Translated by M. Habibi, Iranian.
Cheng, V. Ng. E & Givoni, B (2005) Effect of envelope colour and thermal mass on indoor temperatures in hot humid climate, Solar Energy, 78 (4), pp.528-534. http://doi.org/10.1016/j.solener. 2004.05.005.
McCabe, c & Roaf, s (2012) The wind towers of Bastakiya: Assessing the role of the towers in the whole house ventilation system using dynamic thermal modelling, Journal of Architectural Science Review.
Mushtaha, E (2013) EDUCATION FOR SUSTAINABLE ARCHITECTURE @ AUSTN, 6th Ajman International Urban Planning Conference AIUPC 6:City and Security , Ajman- United Arab Emirates At: Ajman University.
Farahani, F (2013) Bastaki Architecture Characteristics in Bastaki Dubai Houses with Emphasis on Spaces, Arches and Structures, Quarterly Journal of Traditional-Islamic Arts, First Year, No. 2.
Kashani, M (2013) Iranian Lifestyle (Intangible Cultural Heritage) from the Perspective of Foreign Tourists and Travel Writers, Collection of Articles on Lifestyle Transformation in Iran, Tehran, Tisa Publications, Volume I, pp. 163-201.
Nikfetrat, M & Bitaraf, A (2016) Examination of Cultural Impacts on the native Architecture of Iranian from the viewpoint of Sustainability, Shabak Monthly Magazin, 12 consecutive.
Norberg-Shulz, C (2006) The Concept of Dewlling: on the Way to Figurative Architecture. (M. Yarahmadi, Trans.). Tehran: Agah.
Okhovat, H., Bemanian, M & Ansari, M (2011) Recreation of spiritual concept of housing in the traditional housing of desert climate. journal of studies on Iranian Islamic city, fall 2011, Volume 2, Number 5; Page (s) 95 To 102.
Palasma, J (2011) Identity, Intimacy and Domicile. (A. Majd, Trans.). Journal of Cinema Industry. 97, 116-121.
Ranjbar, A., Pourjafar, M & Khaliji, K (2010) Climatic design creations in proportion to wind flow in the old texture of Bushehr. Bagh Nazar Magazine, Year 7, Number 13.
Zolfagharzadeh, H. & Hesari, p (2014) Ecological Theory of Habitat Architecture, Journal of Housing and Rural Environment, No. 145, pp. 29-44.
Modi, S., IIiyasu Sanke Isyaku, Timothy Marcus Kogi, Amos Danladi, Bilkisu Priscilla Sambo, & Emmanuel Adamu Gado (2022) Orientation as a panacea for improving the Thermal Performance of a fully enclosed courtyard in a typical tropical climate. Journal of Environmental Science and Economics, 1 (3), 51–59. https://doi.org/10.56556/jescae.v1i3.240.
Mahmoud Hassan Tony, L. (2022) THE HOUSE OF MOHAMED SHARIF IN AL-FAHIDI NEIGHBORHOOD: A MODEL OF TRADITIONAL HOUSES IN DUBAI - UNITED ARAB EMIRATES. International Journal of Cultural Inheritance & Social Sciences (IJCISS). Vol. 4 Issue 8, September 2022.
Muna, ., Emad, M, & Ayat, E,. (2023) A Improvement of thermal performance and predicted mean vote in city districts: A case in the United Arab Emirates , Ain Shams Engineering Journal,Volume 14i,dj, Issue 7, July 2023, 101999.
Ascione, F., Bianco, N., Mauro, G. M., & Napolitano, D. F (2019) Retrofit of villas on Mediterranean coastlines: Pareto optimization with a view to energy-efficiency and cost-effectiveness. Applied energy, 254.
Khajehzadeh, I., Vale, B., & Yavari, F (2016) A comparison of the traditional use of court houses in two cities. International Journal of Sustainable Built Environment, 5 (2), 470-483.
Toris-Guitron, M. G., Esparza-López, C. J., Luna-León, A., & Pozo, C. E. D (2022) Evaluation of the thermal performance of traditional courtyard houses in a warm humid climate: Colima, Mexico. Heritage Science, 10 (1), 1-17.
Rahravi Poodeh, S., & Haghighi Boroojeni, S (2022) Investigating the factors affecting the plan layout of single-yard houses in Isfahan (Case study: Houses built before 1300 AH). Journal of Architecture in Hot and Dry Climateis, 9 (14), 137-158.
منابع پلان¬ها و تصاویر Al-Zubaidi, MSS (2007) The sustainability potential of traditional architecture in the Arab world - with reference to domestic buildings in the UAE. Doctoral thesis, University of Huddersfield.
Shaeri, J., Yaqubi, M., Aliabadi, M & VakiliNejad, R (2017) Investigation of temperature, relative humidity and wind speed in traditional residential buildings of Bushehr in summer (Case study: Golshan mansion and Dehdashti mansion), Journal of Fine Arts - Architecture and Urban Planning, Volume 22, Number 4.
Varmaqani, H & Sultanzadeh, H (2018) The Role of Gender and Livelihood Culture in Forming House (Comparing the Qajar’ s Houses of Gilan and Bushehr), Armanshahr Journal of Architecture and Urban Planning, No. 23.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاهم، زمستان 1401: 18-1
تاريخ دريافت: 12/08/1401
تاريخ پذيرش: 23/05/1402
نوع مقاله: پژوهشی
مقایسه تطبیقی نقش فرهنگ و محیط در شکلگیری
خانههای بستکیه دبی و خانههای شهرهای جنوبی ایران
رسا مرادی2*
غزاله میرهادی3**
چکیده
واژه‌های کلیدی: خانههای جنوبی ایران، خانههای بوشهر، حیاط مرکزی، بستكيه.
مقدمه
معماری مسکونی هر منطقه تحتتأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی، محیطی، اقتصادی، تاریخی و ... است. فرهنگ، شیوه زندگی و اعتقادات تأثیر زیادی در شکلگیری ساختار و روابط فضایی خانهها بخصوص در معماری گذشته داشته (فراهانی، 1392: 123-138) و خانههای ارزشمندی متناسب با نوع زندگی ساکنان طراحی شده است. بناهای ساخته شده در شهرهای حاشیه خلیجفارس به علت اقلیم منطقه و همچنین فرهنگ و شیوهزندگی مردم، دارای معماری منحصر به فردی هستند (فراهانی، 1392: 123-138). این مناطق به علت ارتباطات تجاری از طریق دریا با دیگر کشورها، موجب انتقال فرهنگ و معماری بین کشورها شدهاند. محله بستکیه دبی به علت مهاجرت و ساکن شدن تاجران ایرانی جنوب کشور، معماری مشابهی با معماری مناطق جنوبی ایران دارد و بافت شهری محله بستکیه مانند بافت بوشهر دارای يكپارچگى و كوچههاى باريك، ساختمانهاى بلند و بادگيرهاى مرتفع است. در این پژوهش به بررسی عوامل تأثیرگذار بر ایجاد الگوهای مشابه در معماری خانههای بوشهر و بستکیه دبی پرداخته شده است، که این بررسی هم از لحاظ تأثیر عوامل فرهنگی از جمله شیوهزندگی و حریم و محرمیت در خانهها و عرصهبندی فضاها و هم از لحاظ عوامل محیطی مانند ساختار کلی و الگوی فضاها و عوامل اقلیمی منطقه انجام گرفته و در نهایت، نتیجه مقایسه تطبیقی، در قالب جداولی آورده شده است.
مبانی نظری
مختصات جغرافیایی و اجتماعی هر منطقه، از عوامل اصلی شکلگیری معماری یک زیستگاه است (Zolfagharzadeh,. & Hesari, 2014: 42). ویژگیهای اقلیمی، انسان را در انتخاب چگونگی برخورد با مشکلات خاص هر سرزمین در تأثیر متقابل با طبیعت اقلیم، مجرب گردانید (Alpagonovolo et al., 2005: 54). خانه بیش از آنكه ساختاری کالبدی باشد، نهادی با عملكردی چند بعدی متاثر از اجتماع، فرهنگ، آئین مذهبی، اقتصاد و اوضاع محیطی و از آنجا که ساخت خانه، خود امری فرهنگی است، شكل و سازمان آن نیز متاثر از فرهنگی است، که خانه محصول آن بوده است . (Nikfetrat & Bitaraf, 2016) با توجه به اینکه ساختار کالبدي خانههاي سنتی، طراحی هوشمندانهاي در خدمت منافع انسان و محیطزیست داشتهاند، تلاش سازندگان، از طریق ایجاد رابطه‌اي دوستانه بین محیطزیست، فرهنگ و فرم معماري، فضاهاي زندگی را در جهت انسانی شدن سوق دهند (Basiago, 1999: 146) . خانه فراتر از یک ساختار فیزیکی است و به عنوان یک نهاد چندبُعدی، تحت تأثیر عوامل متعددی مانند فرهنگ، اجتماع، آئین‌های مذهبی، اقتصاد و شرایط محیطی قرار می‌گیرد. ساخت خانه به عنوان یک امر فرهنگی در ارتباط با فرهنگ مردمان قرار دارد و شکل و سازمان خانه نیز تحت تأثیر عوامل فرهنگی قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، شرایط محیطی و اجتماعی منطقه، شکل‌دهنده رفتار و تعامل انسان با محیط زیست می‌باشند (Okhovat, Bemaniyan & Ansari, 2011: 98). بنابراین خانه تنها به پدیدآوری کیفیات جوی محیط اکتفا نکرده و باید خلق و خوی آن فعالیتهایی که درونش جریان مییابند را نیز آشکار سازد (Shultz, 2006: 114). با توجه به باور راپاپورت، خانه نه تنها یک سرپناه است، بلکه نماینده‌ای از نگرش و ادراک انسان درباره خودش می‌باشد. در واقع، خانه بازتابی است از اینکه انسان خود را چگونه می‌بیند و به جهان اطرافش چگونه رابطه برقرار می‌کند. همچنین، عوامل فرهنگی و درک انسان‌ها از جهان و حیات، اعتقادات مذهبی، ساختار اجتماعی قبیله و خانواده، روش‌های زندگی و شیوه‌های ارتباط اجتماعی افراد، نقش مؤثری در شکلگیری خانه و تقسیمات فضایی آن ایفا کرده‌اند. خانه نمی‌تواند به‌طور یک‌باره و به‌سادگی پدید آید، بلکه از طریق تداوم و تحول در طول زمان شکل می‌گیرد.
روش تحقیق
با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و تطبیق شش نمونه موردی از خانههای بافت قدیمی در بندر بوشهر و بستکیه دبی به عنوان جامعه آماری پژوهش، بر اساس دو متغیر نقش فرهنگ و محیط به عنوان متغییرهای مستقل، در شکلگیری خانهها و تأثیرپذیری معماری خانههای بستکیه از خانههای مناطق جنوبی ایران به عنوان متغییرهای وابسته پرداخته شده است. علت انتخاب این دو منطقه بر اساس شباهت دو عامل محیط و فرهنگ بود که شباهت فرهنگ و شیوهزندگی، به دلیل مهاجرت ایرانیان به بستکیه شکل گرفت و پلان خانه‌هایی که از نظر معماری منطقه شاخص بوده‌اند مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند. گرداوری اطلاعات، به شیوه کتابخانهای و مطالعه منابع اسنادي صورت گرفته و به تجزیه و تحلیل اطلاعات نمونههای انتخاب شده از دو نظر فرهنگی و محیطی پرداخته شده است. در جهت شناخت و بررسی تأثیر معماری و فرهنگ بومی شهرهای جنوب ایران، بر معماری مسکونی دبی در محله بستکیه به تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق پرداخته، که در قالب جداول و تصاویر ارائه شده است.
پیشینه تحقیق
در ادامه به بررسی نمونه‌ای از مقالات علمی با روش‌های مشابه می‌پردازیم. آشیونه و همکاران بر روی بهبود کارآمدی انرژی و کاهش هزینه در ویلا‌های ساحلی دریای مدیترانه تمرکز داشتند. آنها یک چارچوب بهینه‌سازی چند هدفه برای مقاوم‌سازی انرژی ساختمان ارائه کردند. دو دیدگاه اصلی در این چارچوب وجود دارد که در بعضی موارد با یکدیگر متضاد هستند. دیدگاه عمومی به دنبال تحقق اهدافی مانند صرفه‌جویی در انرژی، استقلال انرژی، کاهش آلودگی و تأثیرات زیست‌محیطی است. اما دیدگاه خصوصی به دنبال تأمین منافع مالی فردی می‌باشد (Ascione, Fabrizio, et al, 2019). خواجه‌زاده، ویل و یاوری بر روی 10 خانه در شهرهای یزد و بوشهر است. این خانهها در مناطق باستانی قرار دارند و نمونه‌هایی از خانههای قدیمی هستند. خانههای انتخاب شده در بوشهر دو طبقه و شکلی پرطرفدار دارند، در حالی که خانههای یزد مخلوطی از خانههای کوچک و بزرگ یک طبقه هستند. برای ایجاد جدول مشخصات، از اندازه‌گیری‌های مختلفی استفاده شده است. در نهایت، دو جدول میانگین این نسبت‌ها برای خانههای بوشهر و یزد ایجاد شده است (Khajehzadeh, Vale & Yavari, 2016). توریس و همکاران با نمونه‌گیری میدانی ویژگیهای ریخت‌شناسی و گونه‌شناسی خانههای حیاط سنتی کولیما شناسایی کردند. یک خانه حیاط‌دار برای اندازه‌گیری‌های میدانی انتخاب و برای شبیه‌سازی استفاده شد. مراحل شبیه‌سازی شامل اعتبارسنجی مدل و مطالعه پارامتری بود. ارزیابی طراحی حیاط و تأثیر آن بر عملکرد حرارتی داخلی ساختمان در شرایط آب و هوای گرم و مرطوب انجام شد (Toris-Guitron, M. G. & et al, 2022). رهروی‌پوده و حقیقی‌بروجنی به بررسی خانههای تاریخی شهر اصفهان قبل از دوره پهلوی پرداخته‌اند و ویژگیهای شکلی و چیدمان فضاهای آنها و تعداد وجوه ساخت بررسی شده است. 12 خانه به عنوان نمونه آماری انتخاب شدهاند که این انتخاب با استفاده از متون تاریخی و شفاهی انجام شده است. همچنین در انتخاب نمونه‌ها، محلات و بازه